قلعه طرق نطنز

 قسمت اول: قلعه طرقرود بزرگترين بناي خشتي در شهرستان نطنز

قلعه طرق بزرگ‌ترين بناي خشتي شهرستان نطنز است که در دل روستاي طرق در 35 کيلومتري مرکز شهرستان نطنز قرار دارد. اين قلعه، در فهرست آثار باستاني و ميراث فرهنگي شهرستان نطنز به ثبت رسيده است. مساحت اين قلعه، در حدود 3000 متر مربع بوده و ديوارهايي به بلندي تا 10 متر آن را احاطه کرده‌اند.

قلعه طرق بر بلنداي تخته‌سنگي سترگ به طول 150 متر ، در دامنه هاي جنوبي کوه بزرگ کرکس جا دارد. قرار گرفتن اين قلعه بر روي بلندي و ديوارهاي مرتفع و غير قابل نفوذ آن شکوه و عظمت خاصي دارد که هر بيننده‌اي را جذب خود مي‌کند. قلعه طرق عضوي از منظومه‌ي بزرگ از بناهاي تاريخي است که در شهرستان نطنز قرار دارند. در نزديكي قلعه طرق بناي تاريخي مسجد جامع طرق همچنان برپاست . هرچند كه پيشينه اين بنا ها ساليابي نشده است ، با اين حال قدمت آن ها ، از قرون اوليه دوران اسلامي تا دوره ايلخاني قابل تخمين به نظر مي رسد.

ساليابي بناهاي تاريخي واقع در روستاي طرق و همچنين بناهاي پيرامون آن تاكنون در برنامه كار باستان شناسان قرار نگرفته است ، از اينرو شايسته است كه بيشتر به گزارش هاي شفاهي مردم و متون تاريخي اكتفا نمود.

در سيماي برخي از قسمتهاي قلعه طرق شکل متفاوتي از معماري مشاهده ميشود كه گوياي ساخت و سازهايي مكرر در قلعه طرق و تأييدي بر درستي تخمين قدمت بالاي آن است.

قلعه طرق طي عمر طولاني خود ، بارها مورد مهاجمه ها ، و محاصره هاي طولاني دشمن، تخريب و ويراني بوده و نشانه هايي از اين ويراني ها در شمال قلعه قابل مشاهده است. با اين حال هنوز اماده است خود را به نسل هاي بعدي منتقل کند.

کاربرد اين قلعه بيشتر حفاظتي و امنيتي بوده و انبار کردن محصولات کشاورزي نيز در آن صورت ميگرفته و ساختار شکلي بعضي از اتاق ها و تقسيماتي که در کف و زير زمين اتاق ها وجود دارد مبين اين قضيه است.

اخرين استفاده کنندگان و يا ساكنان احتمالي قلعه طرق در حدود 20 سال پيش ، قلعه را ترك نموده اند.

قلعه طرق متشكل از قسمتهايي همچون؛ راهروي اصلي و راهروهاي فرعي ، دو عدد برج در ابتدا و انتها ، چاه ، دو عدد سرويس بهداشتي، خانه دربان قلعه ، و خانه هايي دو و سه طبقه‌ا‌يي متعدد(بيش از 300 خانه) و ميدانگاه است.

طي سال هاي اخير ، مرمت و بازسازي قلعه طرق در قسمت هايي از ان صورت گرفته. مرمت خانه هاي همجوار با مدخل ورودي قلعه سرآغازي بود بر فعاليت هاي سازمان ميراث فرهنگي شهرستان نطنز، که متاسفانه بعد از چندي متوقف شد .

اما قلعه طرق بنايي متعلق به همه مردم است. در شرايط فعلي براي حفاظت از اين بنا براي همه مردم و نسل آينده بايد فعاليتهاي زير را انجام داد.

1-حفظ خاطره اين اثر تاريخي با ارزش

2-جمع آوري اطلاعات مربوط به قلعه طرقرود

3- مشارکت همگاني و فراهم آوردن بستر مناسب جهت مرمت و بازسازي قلعه طرقرود و بافت تاريخي آن و حفظ اين اثر تاريخي.

 

قسمت دوم:

 دژ باستانی طرقرود یا قلعه طرقرود از بناهای باستانی زیبا و باشکوهی است که در استان اصفهان جای دارد ولی افسوس که با وجود پیشینه تاریخی ، زیبایی و بزرگی خاصی که دارد ، به طور شایسته به مردمان شناسانده نشده و در زمره یکی از آثار ناشناخته استان به شمار می رود .

این دژ که در روستای طرق از توابع شهرستان نطنز قرار دارد ، همچون دژ باستانی ایزد خواست ، بر روی صخره ای بزرگ و دراز که کمر نامیده می شود ، بنا شده است .

قرار گرفتن بر روی این بلندی ، خود از عواملی است که بر عظمت و شکوه این بنای زیبا افزوده است .

تاریخ درست بنای این دژ عظیم مشخص نیست اما کارشناسان میراث فرهنگی آنرا به زمان اشکانیان نسبت می دهند .

فرم مهندسی و معماری همسان و یک شکل ، یکپارچه بودن مصالح ساختمانی و شکل بیرونی بنا ، بیان کننده وجود یک فکر واحد در معماری و ساخت این دژ می باشد . 

به گفته مردم محل ، تا حدود بیست سال پیش در این دژ سکونت رواج داشته است .

شکل همسان اتاق ها و تقسیماتی که در کف و زیر زمین آنها وجود دارد ، و خمره هایی بزرگ که در قدیم وجود داشته و قطر برخی به یک متر می رسیده ، این مطلب را می تواند برساند که « کاربرد این دژ بیشتر برای محافظت و انبار کردن محصولات کشاورزی و غلات بوده است .

بر خلاف دژ ایزد خواست که هر طبقه از خانه ها به منظور خاصی چون طویله ، انبار ، محل سکونت و ... طراحی شده بود ، در اینجا دو گونه معماری دیده می شود ، در بخش شمال بیشتر خانه های دارای پله های مناسب و اتاق های نسبتا بزرگ هستند که برای سکونت مناسب بوده و در طبقه زیرین انبار ساخته شده است . در برخی نقاط نیز قفسه بندی برای سیلو کردن غلات و ادویه دیده می شود .

اما در بخش جنوبی دژ بیشتر خانه ها کوچک هستند و طبقه های اتاق ها بیشتر به انبار یا مغازه های جمع آوری غلات شباهت دارد . در واقع کل مجموعه اتاق های این بخش بیشتر شبیه یک بازار بزرگ و تودرتو است . اتاق ها با پلان چهارگوش ساخته شده اند که توسط سوراخی تنگ (چهارگوش) به اتاق زیرین و اتاق بالایی راه دارند . در زیر هر سوراخ دو یا سه پله کوچک ایجاد کرده اند که برای رفت و آمد می باشد اما به گونه ای است که رفت و آمد چندان هم آسان نیست . خصوصا برای زن ها ، بچه ها و سالخوردگان . مثل اینکه ساکنین این بنا نیاز به رفت و آمد زیاد از این سوراخ ها نداشته اند . زیرا اگر حتی روزی دو بار هم بخواهند بروند و بیایند باز هم سخت است .

ساختمان های این دژ بیشتر در سه طبقه ساخته شده اند ، اما در برخی جاها تا پنج طبقه نیز افزایش می یابد.

دروازه ورودی این دژ در ضلع غربی قرار دارد . در ورودی در میان دیواری محکم و آجری به پهنای یک متر جای دارد و اتاق نگهبان دژ در بالای آن قرار دارد . این اتاق توسط سوراخی به بیرون در دید دارد و نگهبان به راحتی می تواند فردی را که بیرون ایستاده شناسایی کند . در ابتدای ورود به حیاط کوچکی وارد می شویم که خانه هایی در اطراف آن است . در روبرو کوچه ای است که چند خانه با اتاقهای بزرگ در آن است و گویا این قسمت برای سکونت استفاده می شده و شبیه به یک مهمانسرا است . 

از در ورودی با یک چرخش به سمت چپ پا به کوچه اصلی دژ میگذاری . این دژ دارای یک کوچه اصلی است که از جنوب به شمال کشیده شده و راهرو های کوچک فرعی در امتداد غربی به شرقی به این کوچه عمود شده اند . انتهای راهرو های غربی معولا گود می شود به طوری که به طبقه زیرین خانه ای که در ته راهرو است ، راه دارد . در این دژ بیش از سیصد خانه کوچک و بزرگ وجود دارد . سقف اتاق ها به دو صورت خشتی ضربی و چوبی تخت ساخته شده و کاربری های متفاوتی دارد .

تنها دو دستگاه سرویس بهداشتی در دو سمت شرقی و غربی دژ قرار دارد که معماری خاصی از نظر بهداشتی و دفع فضولات دارند . این نیز خود می تواند نشانی دیگر برای مسکونی نبودن این دژ باشد .  

در یک سوم انتهایی دژ ، که بر روی سطحی صاف قرار گرفته ، یک میدان کوچک ایجاد کرده اند که این دژ را به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم می کند .

در گوشه شمال شرقی این میدان چاهی عمیق وجود دارد که در دل سنگ حفر شده است و بر روی آن چرخ چوبی چاه قرار دارد . این چاه که به سبکی خاص و با پلان چهارگوش تراشیده شده ، احتمالا برای ورود و خروج اضطراری مورد استفاده قرار می گرفته است . در کنار چاه نیز حوضی چهارگوش در دل سنگ کنده اند .

می گویند : این چاه به اتاقی بزرگ به مساحت تقریبی 20 متر مربع راه دارد که در دل سنگ کنده شده است . این اتاق که شکلی نامنظم دارد ، دارای سکوهای بزرگ و کوچکی است که کاربری آنها مشخص نیست . ورود به این اتاق از سمت شرقی قلعه هنوز میسر است .

(من در بازدید از کناره شرقی این دژ ، به سوراخی غار مانند برخورد کردم و وارد آن شدم که در وسط آن حفره بزرگی بود و آب باران در آن جمع شده بود ، اما به علت نبود وسایل و نور کافی و نیز تنها بودن، بنابر احتیاط از شناسایی و ورود به آن خودداری نمودم . این سوراخ همان اتاقی است که درباره آن صحبت می شود که در آن تونلهایی به جهت های شرقی ،غربی، شمالی و جنوبی  کنده شده و فقط محل عبور یک نفر از آن میسر است که به علت ریزشی بودن صلاح نیست بدون امکانات وارد این تونل ها شد) .

بخشی از دیواره های سمت شرقی این دژ ، بر اثر سقوط صخره ها فرو ریخته است که شاید بر اثر زلزله یا دلیل دیگری باشد .

جالب اینکه دقیقا در ایزدخواست نیز دیواره های همین سمت (سمت شرقی دژ ) فرو ریخته است .

در دیواره صخره های شرقی دژ ، سوراخ هایی دیده می شود که توسط انسان ایجاد شده ، ورود به برخی از آنها آسان است و برای نگهداری دام استفاده می شود .

می گویند در قدیم این حفره ها به هم راه داشته و یک طویله و انبار علوفه بزرگ را در دو طبقه ، در زیر دژ ایجاد کرده بوده که به هم راه داشته و حتی به بخش مسکونی دژ نیز راه داشته ، اما به مرور زمان راه های ارتباطی از بین رفته است .

نیمی از مالکان این دژ بزرگ ، زنان طرق هستند که خانه های این بنای بزرگ به عنوان مهریه یا جهیزیه آنان است . 

زنان طرق ، در توافق نامه ای که برخی رسانه ها آنرا منعکس نمودند ، به شرط تعمیر و نگهداری اصولی و شایسته ، از مهریه خود دست کشیده و این بنای زیبا را به سازمان میراث فرهنگی سپرده اند.