قلعه طرق رود از شکوه گذشته تا چالش امروز: درنگی بر تاریخ، معماری و درخواست فوری برای نجات یک اثر ملی
قلعه طرق رود از شکوه گذشته تا چالش امروز: درنگی بر تاریخ، معماری و درخواست فوری برای نجات یک اثر ملی
مقدمه
در دل استان اصفهان و در ۳۵ کیلومتری شهرستان نطنز،بر فراز صخرهای عظیم به طول ۱۵۰ متر در دامنههای جنوبی کوه کرکس، دژی باستانی و شکوهمند خودنمایی میکند که قرنهاست خاطرات روزگاران را در سینه خود حفظ کرده است: قلعه تاریخی طرق رود. این بنای عظیم خشتی، با مساحتی حدود ۳۰,۰۰۰ متر مربع، به عنوان بزرگترین بنای خشتی نطنز شناخته میشود و در تاریخ ۲۸ دی ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با این حال، این گنجینه ملی که میتوانست نماد هویت و میراث کهن این دیار باشد، امروز در هالهای از غربت و فراموشی به سر برده و نیازمند فریاد کمک است.
شناسنامه اثر
· نام: قلعه طرق رود (دژ باستانی طرقرود)
· موقعیت جغرافیایی: استان اصفهان، شهرستان نطنز، روستای طرق
· قدمت: منتسب به دوره اشکانیان (با بیش از ۲۰۰۰ سال پیشینه)
· مساحت: حدود ۳۰,۰۰۰ متر مربع
· شماره ثبت ملی: ۲۹۵۱ (تاریخ ثبت: ۲۸ دی ۱۳۷۹)
معماری شگفتانگیز و کاربری قلعه
قلعه طرق رود نمونهای درخشان از مهندسی و معماری دوران باستان است.یکپارچگی مصالح (خشت، گل و سنگ لاشه)، فرم همسان و تفکر واحد به کار رفته در ساخت آن، حاکی از طراحی اولیهای حسابشده است. این قلعه در ارتفاع ۸ تا ۱۲ متری از زمینهای اطراف بنا شده و به دلیل وسعت بسیار، به صورت یک «دهکده عمودی» در سه تا پنج طبقه شکل گرفته است.
ساختار داخلی قلعه شامل بخشهای متعدد و حیرتانگیزی است:
· ورودی اصلی: دروازه قلعه در ضلع غربی و در میان دیواری یکمتری از آجر و سنگ قرار دارد. بر فراز این دروازه، «اتاق نگهبان» واقع شده که با روزنهای به بیرون، امکان شناسایی افراد و همچنین تهیه آتش برای دفع حملات را فراهم میساخته است.
· شبکه ارتباطی: یک کوچه اصلی شمالی-جنوبی، ستون فقرات قلعه را تشکیل میدهد و راهروهای فرعی شرقی-غربی به آن متصل میشوند. راهروها در بسیاری از قسمتها سرپوشیده هستند.
· واحدهای مسکونی و انباری: این قلعه دارای بیش از ۳۰۰ تا ۴۴۰ اتاق کوچک و بزرگ است که کاربری آن در بخشهای مختلف متفاوت به نظر میرسد:
· بخش شمالی: خانهها دارای پلکانهای مناسب و اتاقهای نسبتاً بزرگتری هستند که برای سکونت مناسب بوده و در طبقات زیرین آنها انبار ساخته شده است. وجود قفسهبندیها در برخی نقاط، نشان از ذخیرهسازی غلات و ادویه دارد.
· بخش جنوبی: خانهها کوچکترند و کل مجموعه، بیشتر به یک «بازار بزرگ تودرتو» یا محلی برای انبار کردن محصولات شبیه است. اتاقها با پلان چهارگوش و دارای سوراخهای تنگ برای ارتباط با طبقات بالا و پایین هستند که رفتوآمد را بسیار دشوار میساخته است.
· تأسیسات: قلعه دارای دو سرویس بهداشتی در دو سمت شرق و غرب با معماری خاص دفع فضولات، یک میدانگاه کوچک در یکسوم انتهایی، و یک چاه آب عمیق در دل سنگ در گوشه شمال شرقی میدان است. این چاه که به سبکی خاص و با پلان چهارگوش تراشیده شده، از طریق تونل به قنات بزرگ طرق مرتبط بوده و علاوه بر تأمین آب، احتمالاً کاربرد اضطراری نیز داشته است.
· سیستم دفاعی: دیوارهای مرتفع (تا ۱۰ متر) و غیرقابل نفوذ، قرارگیری بر روی صخره، برجهای دیدهبانی در دو سوی قلعه و دروازه محکم، همگی بیانگر کاربرد اصلی قلعه برای امنیت و حفاظت هستند.
کاربرد قلعه: دژی امن برای مردم و محصولات
شواهد معماری از جمله خمرههای بزرگ(با قطر تا یک متر)، ساختار یکسان اتاقها، تقسیمبندیهای زیرزمینی و دشواری دسترسی در بخش جنوبی، همگی گواه آن هستند که کاربرد اصلی قلعه، بیش از هر چیز، حفاظت و انبار کردن محصولات کشاورزی و غلات در برابر هجوم دشمنان و حوادث طبیعی بوده است. اگرچه تا حدود ۴۰ سال پیش، سکونت به صورت محدود در آن جریان داشته، اما به نظر میرسد کل مجموعه بیشتر یک دژ-انبار بزرگ بوده تا یک شهرک مسکونی دایم.
وضعیت کنونی: میانی از غرور و زوال
متأسفانه امروز قلعه طرق رود در وضعیت دوگانهای به سر میبرد.از یک سو، عظمت و شکوه معماری آن هر بینندهای را مبهوت خود میسازد و از سوی دیگر، نشانههای ویرانی و غفلت از هر سو خودنمایی میکند.
· ریزشهای گذشته و خطر قریبالوقوع: بخشی از ساختمانهای قلعه و سنگ بزرگ زیرین آن در محوطه پشت قلعه، احتمالاً بر اثر زلزله یا عوامل زمینشناسی دیگر، فرو ریخته است. اما هشدار جدیتر اینجاست که همان محدوده در شرف ریزش بیشتر قرار دارد و این امر نیاز به اقدام فوری را میطلبد.
· مرمت نیمهکاره و رها شده: در سالهای گذشته، سازمان میراث فرهنگی شهرستان نطنز اقدامات ارزشمندی را برای مرمت و بازسازی قلعه آغاز نمود که مرمت خانههای مجاور مدخل ورودی، سرآغاز این حرکت بود. اما این فعالیتها ناگهان و به طور کامل متوقف شدهاند. آنچه امروز میبینیم، صحنهای تأسفبار از یک پروژه ناتمام است: نیمه غربی قلعه به کلی رها شده و هیچگونه مرمتی در آن صورت نگرفته است.
· تهدید توسط عوامل طبیعی و انسانی: باران، برف، باد و آفتاب به طور مستمر این بنای خشتی را فرسوده میکنند. همچنین عدم حفاظت مناسب، آن را در معرض تخریبهای انسانی و آسیبهای ناشی از بازدیدکنندگان غیرمسئول قرار داده است.
درخواست فوری و جدی از مسئولان میراث فرهنگی
قلعه طرق رود تنها یک بنای تاریخی نیست؛این قلعه، شناسنامه یک ملت، نماد مقاومت و خرد نیاکان ما و سرمایهای غیرقابل جایگزین برای نسلهای آینده است. ما به عنوان مردم، حافظان این میراث هستیم، اما وظیفه اصلی حفاظت، مرمت و معرفی شایسته آن بر عهده نهادهای متولی است. بنابراین، از مسئولان محترم سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سطح استانی و ملی درخواست میکنیم:
1. اقدام فوری و ضربالاجلی: برای مهار خطر ریزش در بخش پشتی قلعه و دیگر قسمتهای آسیبپذیر، بدون فوت وقت و با بسیج امکانات لازم، اقدام عاجل به عمل آید.
2. تداوم و تکمیل پروژه مرمت: علت توقف پروژه مرمت قلعه شفافسازی شده و با تخصیص بودجه کافی و مستمر، کار بازسازی نه تنها از سر گرفته شود، بلکه به صورت جامع و در تمامی بخشهای قلعه (به ویژه نیمه غربی رها شده) گسترش یابد.
3. برنامهریزی جامع حفاظتی: طرحی جامع برای حفاظت از قلعه در برابر عوامل طبیعی (مانند عایقکاری، زهکشی) و انسانی (مانند ایجاد سیستم حفاظتی و نگهبانی) تدوین و اجرا گردد.
4. کاوشهای باستانشناسی: با توجه به اینکه تاکنون مطالعه علمی و تاریخگذاری دقیقی روی این بنا صورت نگرفته، انجام کاوشهای اصولی باستانشناسی برای روشنکردن زوایای پنهان تاریخ قلعه ضروری است.
5. سرمایهگذاری بر روی گردشگری: با ایجاد زیرساختهای لازم (مانند راهنمایان محلی، تابلوهای تفسیری، سرویسهای بهداشتی و فضای استراحت)، این اثر ناشناخته و باشکوه به یکی از قطبهای گردشگری استان اصفهان تبدیل شود.
سخن پایانی
قلعه طرق رود،این "بنای باستانی شکوهمند"، پس از قرنها استوار ایستاده تا قصهاش را برای ما بازگو کند. اما اکنون صدایش به خروشی غمانگیز بدل شده است؛ فریادی برای نجات. بیاییم قبل از آنکه دیر شود، قبل از آنکه بخش دیگری از این یادگار باشکوه در برابر چشمانمان به تلی از خاک تبدیل شود، به ندایش پاسخ گوییم. حفظ قلعه طرق رود، تنها حفظ یک بنا نیست؛ احترام به تاریخ و هویت ملی ماست.
